Pomaklar / ibrahim kenar

[pomaklar.com]

Pomaklar en genel tanımıyla ‘Pomakça’ konuşan(slav dilinin bir dialekti), slav kökenli ve dilli, Balkanların altı ülkesine [Bulgaristan-Yunanistan-Türkiye-Makedonya-Arnavutluk ve Kosovo ] yayılmış çoğunluğu müslüman bir azınlıktır.

Pomakların Balkanlara gelişi diğer slav kavimleriyle birlikte 5-6. yy lara denk gelmektedir.Balkanları büyük oranda istila etmiş olan bu Slav kavimleri henüz halklaşma sürecine o dönemde girmemiş olduklarından kendi kavimsel isimleriyle anılmakta idiler.Daha sonraları Paganist inanışa sahip olan bu kavimler Hristiyanlaşmaya başlayınca ,edindikleri mezhepler doğrultusunda kendi aralarında ayrışmalara başlamışlardır.Sırp lar ortodoks,hırvatlar katolikliklikle ayrışmışlardır,Arada kalan kesim ve özellikle Pomaklar Hristiyanlığa, Zerdüştlüğün Balkan uyarlaması olan bir inanç biçimiyle,yani Bogomilizm inancıyla isyan etmiş ve 9. yy da kendi halklaşma sürecini başlatmıştır.

Günümüzde bile Makedonyadaki Torbeş Pomaklarının ismi olan “Torbeş” ismi o dönemde,yani Pomak ismi henüz kullanılmadan önce kullanılmaya başlanmış eski isimleridir.Pomakların Bulgarlaşmaya karşı ve kendi halklaşma sürecini başlatmasının asıl temelinde yer alan ilk isyanlar, slav kavimlerinin ,slav olmayan Bulgarlar içerisinde erimeye başlamalarına bir tepki olarakta ortaya çıkmış ve Rodopların slav halkı Bulgarlaşmaya karşı çıkmıştır.10.yy larda doğmuş olan bu Bulgar ulusu [daha evvel Puruto Bulgar denilen ve Türk boylarından sayılan bir kavim idi] artık isim olarak Bulgar ama içerisinde Türk,Vlah,Kuman ve Slav ağırlıkla oluşmuş melez bir halk olarak tarihteki yerini almıştır.

Buna karşı [Bulgarlaşmaya karşı] direnen Pomak kavimleri slavlik özünü korumuşlar ve Bogomilizm inancınında ayırt edici etkisiyle de direnişe geçmişlerdir. Bundan dolayıdırki çoğu Bulgar tarihçi, Pomakçanın antik Bulgarca, yani melezleşmeden [Modern Bulgar ulusu doğmadan önce] önceki slavların kullandığı dil olduğunu özellikle belirtmektedirler.

Pomakların atalarının slav kavimleri olduğunu ve Bogomil isyanlarına sadece slavların katıldıklarını pek çok ünlü bilimadamı şu şekilde anlatmaktadır.

“”Bogomillik doğal bir evrim değil,özel şartlarda,özel amaçlarla,özel bir coğrafyada ortaya çıkmış bağımsız ve orjinal bir inanç sistemi olarak kabul edilmektedir”” Bu açıklama Pomak halkının kendi çizgisini çizmeye başladığını ve var olan halklardan bağımsız olarak kendi başına bir yol izlemeye başlamış olduğunu bize göstermektedir.

“”Obölensky: Bu mezhep özellikle Bulgar ve Yunanlılaşmış yüksek tabaka mesuplarına,yani Bulgar Boyarlar’a ve Knezler’e karşı çıkan Slav köylüler arasında çok revaç bulmaya başlamıştır.””
Esasen Bogomilliğin ilk olarak görüldüğü yer olan Makedonya’nın Dragovit [Dragovica Kilisesi’nin ortaya çıktığı yer] bölgesi idi.Buda Pomakların ataları içerisinde sayılan Slav kavimlerinden olan Dragüviti kavmının yerleşim alanıdır ve kilisenin ismide o yüzden Dragovit Kilisesidir. Günümüzde de bu bölge Pomak yerleşim alanları içerisinde yer almaktadır.

Tabiki Bogomilzm inancı salt Pomaklarla sınırlı kalmamış ve orta balkanlardan batıya doğru yayılmış ve Bosnayıda etkisi altına almıştır. Günümüzdeki Boşnak halkının bölgedeki slav kavimlerinden ayrışması da bu vesileyle başlamıştır. Oysa sırplar, hırvatlar ve boşnaklar tamamen aynı soydan gelmelerine rahmen dinsel inanışlar ve mezhepsel ayrışmalar sonucunda kendi halklaşma süreçlerini yaşayıp ayrışmışlardır. Balkanlarda oluşan sürecin bir benzeridir.

Pomakların Bogomil isyanları çok kanlı ve 100 yıllarca süren katliamlarla bastırılmaya başlanmış olması Pomak isminin alınmasına da etki etmiş ve Makedonyadan kullanılan ve ilk süreçlerde ortaya çıkmış olan Torbeş ismi artık Pomak [Pumachen : acı çeken] ismine dönüşmeye başlamıştır. Zaten Pomak söylenişi aslında salt Türkçeden ileri gelmektedir. Pomakçada yada slavcada Pomaklara, Pomachen denir.Ama bu ayrımı görmeyen fanatik Türk yazarların bir kısmı Pomachen in Türkçe telafuzu olan Pomak söylenişinden yola çıkarak Pomakları , salt Balkanlarda Osmanlıya yardım etmişlere verilmiş bir isim olayına indirgemekte ve küçümsemektedir.

Pomak halkının gerek Bogomil inancının islamiyete benzemesinden kaynaklı [Bogomiller oruç tutatarlar,günde beş vakit dua ederler,kiliseleri ve hacı tamamen reddetmişlerdir. Haç yerine kendi inanç simgeleri olarak ay yıldızı kullandılar ve mezar taşlarına da ay yıldızı çizdiler.Ancak Bogomil ay yıldızının Türk ay yıldızı ile bir ilgisi yoktur.Bogomillerin inançlarına göre cennetlik olanların ruhları vücuttan ayrıldıktan sonra cennete giderken bir süre ay ve yıldızlarda kalıyorlarmış. Bu yüzden, Bogomiller,ruhlarının bu geçici vatanlarını kendilerine bir sembol olarak almışlardır.

Hamzaoğlu,Balkan Türklüğü.s-451] ve en büyük etkenlerden olan 100 yıla yakın hristiyan fanatizminin katliamlarıyla soykırımdan geçirilmiş olamalarının da etkisiyle, bölgeye güçlü bir giriş yapan Osmanlı saflarında yerlerini almışlardır.

İlk müslüman Pomaklar 1300 lu yıllarda ortaya çıkmaya başlamıştır ve akabinde büyük bir hızla islamiyete geçmişlerdir. Pomakların islamiyete geçişleri Bektaşi dervişleri aracılığıyla olduğundan Alevi kökenleri mevcuttur. Hatta Şeh bedrettini hareketininde büyük kitle tabınıda oluşturmasına yol açmıştır. Kimi araştırmacılara göre Bogomil inancı balkanlarda Bedrettini hareketinin , batıda ise protestanlığın temellerininde atılmasını sağlamıştır, Bogomilizm mirası üzerinden bu düşünce akımları şekillenmiştir. Fakat Osmanlının sünniler tarafında yer alması ve Cumhuriyet Türkiyesinin de bu çizgiyi sürdürmesi sonucu, günümüzde Alevi inancında Pomak kalmamıştır diyebiliriz.

Pomaklar Osmanl-Rus savaşı sonucunda tarihinin en büyük soykırımına uğramış ve yaşadığı toprakların %70 ini terk ederek bugünkü Türkiye sınırları (o dönemde halen Osmanlı topraklarıydı) içerisindeki yerleşim alanlarına gelmiştir.Halende günümüzde bundan dolayı diğer tüm parçalardan göçle gelerek Türkiyede toplasmış olan 2-3 milyon Pomak kökenlinin yaşadığı tahmin edilmektedir.
Pomaklar Bulgaristan’da başta Rodoplarda yer alan Smolyan (Paşmaklı) ve Plovdiv’in (Filibe) dağ köyleri olmak üzere; Lofça, Teteven ve Pirinlerde,. Yunanistan’da İskeçe ve ona yakın dağ köylerinde yaşamaktadırlar. 1924 senesinde yapılan mübadele antlaşması neticesinde şimdi Yunanistana ait olan Selanik,Drama ve Karacaova çevresinde bulunan Pomaklar tamamen Türkiye’ye zorla göç ettirilmişlerdir.Türkiye’ye göç eden Pomaklar genellikle ülkenin batısında yaşamaktadırlar. Çoğunluk Edirne, Çanakkale, Tekirdağ, Kırklareli olmak üzere , İzmir, Manisa ve Balıkesir,Bursa,Sakarya ve istanbul illeri bir çok Pomak yerleşimine ev sahipliği yapmaktadır. Ayrıca Eskişehir, Kütahya,Konya, Afyon ve Samsun’da da göreceli olarak az sayıda Pomak yerleşimleri mevcuttur.

Pomakların nüfusu konusunda elimizde çok sağlıklı bir veri yoktur, zira Türkiye ve Yunanistan’daki Pomaklar Türk çoğunluğun içerisinde büyük oranda asimile olarak tamamen Türkleşmiş, Bulgaristandaki Pomaklar ise yaşadıkları yöreye ve duruma bağlı olarak kendilerini Bulgar, Müslüman, Pomak veya Türk olarak tanımlamışlardır. Fakat değişik kuruluşlarca yapılan anket ve gözlemlere göre ve yüzyıldır yaşadıkları asimilasyona rahmen kendilerini Pomak olarak tanımlayanlar toplamda 1.150.000 civarında Pomak olduğu düşünülmektedir. Bunların 600.000’inin Türkiye’de, 370.000’inin Bulgaristan’da ve 45.000 kadarının Yunanistan’da, 120.000 kadarının Arnavutlukta ve 7.000 kadarının da Kosovada bulunduğu belirtilmektedir.
Tabiki bu rakkamlar halen kendini Pomak olarak kabule denler ortalama olarak yansıtmaktadırlar. Türkiyedeki çoğunluk Pomağın artık kendisinin Türk olduğunu söylemesi gibi Bulgaristanda da kendilerini Bulgar diye tanımlayanlarda yüzbinleri bulmaktadır. Bundan dolayı Pomak nüfusunu tespit etmek oldukça zor olmaktadır.

Bazı yerlerde Pomakça olarak adlandırılan Pomakların konuştukları lehçe ve şiveler güneydoğu slavcasının Bulgar – Makedon dil gurubuna aittir. Yöreler itibarıyla farklı slav lehçe ve şiveleri konuştuklarından dolayı henüz homojen bir Pomak dilinden söz edememekle birlikte, son yıllarda standartlaştırmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Günümüzde özellikle Türkiye ve Yunanistan’da Pomakların konuştukları slav lehçe ve şiveleri unutulmak üzeredir. Bulgaristanda ise Pomakların konuştukları lehçe ve şiveler ana dil olan Bulgarcanın da bir slav dili olması nedeniyle hala kısmen korunabilmiştir, fakat orda da dil Bulgarlaşmaktadır.

Pomak halkının bağımsız örgğtlenmeye yönelmeleri çok eskilere dayanmadığından bir uyanış gerçekleştirememişlerdir.Ancak son 10 yılda hayata geçirilmiş faaliyetler sonucunda artık Pomak halkı kendi kimliğini daha yüksek sesle dile getirmeye başlamıştır.

Türkiyede dernekleri ve platformları, Yunanistanda dernek, enstitü ve gazeteleri, Bulgaristanda Pomak ismini henüz kullanamasalarda bir Enstitüleri varlığını günümüz itibariyle sürdürmektedir. İsveçte bir Pomak Enstitüsü de faalietlerini sürdürmektedir. Pek çok internet sitesi, forum vb. sayfalarıda mevcuttur. Ayrıca haber amaçlı Pomaknews Agency ismi altında Pomaklar sesini dünyaya duyurmaya çalışmaktadırlar.

Bu sayıdığımız pek çok dernek, enstitü, haber ajansı gibi isimlerde faaliyet yürütren aktivistler kendilerini üst çatı örgütü olan Demokratik Pomak Hareketi içerisinde görmektedirler.

Tabiki Pomaklar halen tek parçalı bir mücadele henüz sürdürememektedirler, ama ilerde birleşme ve bütünleşme sağlanacağı yönde umudu hala mevcuttur.

İbrahim Kenar / Pomak Enstitüsü Başkanı / 2012.11.30